Төсөв зохиох

Мөнгөө зөв зүйлд зарцуулж, хуримтлал үүсгэхийн тулд төсөв зохиож, төсвийн дагуу зарцуулах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, мөнгө санхүүгээ зөв удирдаж, амьдралаа ухаалгаар авч явахад тань төсөв чухал үүрэгтэй. Төсөв нь таны олж буй орлого (жишээлбэл, цалин хөлс), мөнгөний зарцуулалт, хуримтлал, хадгаламжийн хэмжээг харуулдаг. Олж буй орлогоосоо хэтрүүлж мөнгө зарцуулахгүй байхыг хичээх хэрэгтэй. Хэрэв таны орлого хэрэгцээг тань хангаж хүрэлцэхгүй бол зээл авах шаардлага үүсдэг. Зээл авах нь зарим нэг зүйлийг худалдан авах боломж олгодог ч зээлийн хүүний нэмэлт зардал гарна. Түүнчлэн олсон орлогоосоо зээлээ төлж дуустал сар бүр зээлийн төлбөр төлөх шаардлагатай болдог. Хэрэв таны зарлага орлогоос тань их байвал мөнгөө юунд зарцуулсан, мөн хэмнэлт хийх ямар боломж байгаа талаар бодож үзэх хэрэгтэй.  Онцын шаардлагагүй зүйлсээс татгалзаж, хэмнэлт хийж чадвал (тухайлбал, түлш бага зарцуулдаг машин жолоодох,  үнэтэй ресторанд хоол идэхээ болих гэх мэт) та орлогодоо тохируулан мөнгөө зарцуулдаг болно. Мөнгө зарцуулахаасаа өмнө танд болон таны гэр бүлд юу хэрэгцээтэй байгааг тодорхойлоорой. Тансаг хэрэглээний зүйлс худалдаж авахаасаа өмнө чухал хэрэгтэй зүйлсээ худалдаж авах нь зүйтэй. Өөрөөр хэлбэл, хэрэгцээ ба хүслээ ялгаж сурах хэрэгтэй.

Хэмнэлт хийх боломжийг олохын тулд хэдэн төгрөгийг юунд зарцуулснаа бичиж тэмдэглэж заншаарай. Орлого, зарлагаа бүртгэхдээ тэмдэглэлийн дэвтэр, тооцоолол хийх хүснэгт, компьютерын бэлэн програм ашиглаж болно. Мөнгөө юунд зарцуулснаа мартахгүйн тулд өдөр бүр тэмдэглэх хэрэгтэй. Хэрэв танд баримт өгсөн бол баримтаа санамж болгон хадгалах хэрэгтэй. Шоколад, аяга кофе, бохь зэргийг бага гэлтгүй бичиж тэмдэглэх нь чухал. Учир нь,  өдөр тутмын бага хэмжээний зарцуулалт сар, жилийн хугацаанд тооцож үзэхэд их хэмжээний дүнтэй болсон байдаг. Зардлаа багасгаж, мөнгөө хэмнэхийн зэрэгцээ, орлогоо өсгөх боломжийг хайх хэрэгтэй. Орлогоо өсгөснөөр хуримтлал үүсгэх, өөрийн болон гэр бүлийн хэрэгцээг бүрэн хангах боломжтой болно.  

САНАМЖ!

Амьдралын нөхцөл байдал байнга өөрчлөгддөг, тиймээс нөхцөл байдалд тохируулан төсвөө тогтмол шинэчлэх хэрэгтэй.

Зээл авах

Зээл авч юм худалдаж авахаасаа өмнө, та өөрөөсөө ингэж асуугаарай.

• Энэ зүйл надад үнэхээр хэрэгтэй юу?
  
• Хэрэв үнэхээр хэрэгтэй бол, зээл авалгүйгээр худалдаж авах өөр арга байна уу?
• Өөр арга байхгүй бол, бага хүүтэй мөнгө зээлэх боломж байна уу?
• Би авсан зээлээ эргүүлээд хүүний хамт төлөх боломжтой юу?

САНАМЖ!

Зээл авах үед сайхан байх боловч эргүүлж төлөхөд янз бүрийн бэрхшээл учирдаг.   Иймээс үнэхээр шаардлагатай биш бол мөнгө зээлэхээс зайлсхийгээрэй.

Зээлээ эргүүлж төлөх нь

Хэрэв та хэд хэдэн газраас зээл авсан, эсвэл, зээлийн картын төлбөрөө хийх ёстой бол, хамгийн өндөр хүүтэйгээс эхлэн төлж дуусгах хэрэгтэй. Ингэхдээ тухайн зээлийн гэрээнд тусгагдсан гэрээний нөхцөлүүдийг зөрчихгүй байх нь чухал. Зээлийн гэрээний дагуу сар бүр төлөх ёстой төлбөр, зээлийн картын төлбөл зохих доод хэмжээг заавал төлөх ёстой.

Та төлөх ёстой зээлийн хэмжээг хараад цөхрөнгөө барсан үедээ ч зээлээ төлөхийг ямагт хичээх хэрэгтэй. Зээлээ төлөхийг шаардсан нэхэмжлэлүүдийг үл ойшоох нь байдлыг дээрдүүлэх биш харин бүр хурцдуулна. Асуудлыг шийдэхийн тулд хэдэн төгрөгийн зээлийн үлдэгдэлтэй байгаагаа тодорхой мэддэг байх нь чухал. Хэрэв зээлээ эргүүлж төлөх боломжгүй байдалд орсон бол зээлдүүлэгчтэйгээ холбоо барьж, учир байдлаа тайлбарлах хэрэгтэй.

Ирээдүйдээ зориулан мөнгө хадгалах (хуримтлал үүсгэх)

Гэнэт өвдөх, ажлаас халагдах гэх мэт онцгой асуудал тулгарсан үед хэрэглэх зориулалттай хадгаламжтай байх хэрэгтэй. Наанадаж гурван сар зарцуулах хэмжээний мөнгийг хуримтлуулж, гэнэтийн хэрэгцээ гарсан үед хэрэглэх нь зөв. Энэ хэмжээний мөнгийг нэг дор хадгалах боломжгүй бол санаа зовох хэрэггүй, харин ийм хэмжээний мөнгийг хадгална гэсэн зорилт тавих хэрэгтэй.

Гэнэтийн хэрэгцээ гарсан үед хэрэглэх мөнгөө хуримтлуулж гүйцсэнийхээ дараа, та дараах зүйлд зориулж мөнгө хадгалж болох юм. Үүнд:

• Хүүхдийн сургууль, боловсрол;
  
• Төрсөн өдрийн бэлэг;
• Гэр бүлийн амралт, аялал;
• Гэрийн тавилга болон бусад эд хогшил худалдаж авах гэх мэт.

Та 1.0 сая төгрөгийн үнэтэй зурагт авахаар шийджээ гэж бодъё. Хэрвээ та 100.0 мянган төгрөгийг сар бүр хадгалвал, 10 сарын дараа зурагт авахад хүрэлцэхүйц хэмжээний мөнгөтэй болсон байна. Харин та зурагтаа зээлээр авбал, зээлсэн мөнгөнөөс гадна хүү нэмж төлөх хэрэгтэй болно.  Энэ нь зурагт авахад зарцуулах мөнгөний хэмжээг нэмэгдүүлнэ.

Мөнгө тогтмол хадгалахыг хичээх

Орлого олох, цалингаа авах бүрдээ хадгаламжаа нэмэгдүүлэхийг хичээх хэрэгтэй. Хуримтлалтай болохын тулд мөнгөө зарцуулахаасаа өмнө хуримтлалдаа мөнгө хийж хэвших нь зүйтэй. Мөнгийг бага гэлтгүй хадгаламждаа тогтмол хийж хэвшвэл цаг хугацааны дараа ихээхэн хэмжээний мөнгө болж өсдөг. Манай Монголчууд “Дуслыг хураавал далай болно” гэж хэлсэн байдаг.

Дансны хуулгаа шалгах

Хэрэв банкинд данс нээлгэсэн бол дансны хуулгаа авах бүртээ орлого, зарлагаа шалгаж мэддэг байх нь зүйтэй. Үүний тулд та өөрөө орлого, зарлагаа давхар бичиж тэмдэглэдэг байх хэрэгтэй. Таны тооцоотой дансны хуулгын дүн таарахгүй тохиолдолд та банкнаас лавлаж асуугаарай.

Хэрэгцээ ба хүсэл

Хүн амьдрахын тулд зайлшгүй хэрэглэх шаардлагатай хэрэгцээт бараа, үйлчилгээ байдаг.

Үүнд:

• Эрүүл хүнс
• Цэвэр ус
• Хувцас
• Байр, орон сууц
• Тавилга
• Эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ (хэрэв та өвдвөл);
• Цахилгаан, дулаан гэх мэт орно.

Мөн зайлшгүй шаардлагатай биш боловч хүмүүс худалдаж авахыг хүсдэг бусад нэр төрлийн бараа, үйлчилгээ бий. Үүнд:

• Загварлаг хувцас, гутал
  
• Чихэр, шоколад
• Рестораны хоол
• Тоглоом
• Үнэт эдлэл
• Үзвэр, үйлчилгээ зэрэг хамаарна.

Үүнээс гадна нөхцөл байдлаас шалтгаалан зарим хүмүүс хэрэгцээ, шаардлагын улмаас, зарим нь хүссэн учраас худалдаж авдаг бараа, үйлчилгээ байдаг. Үүнд:

Машин (зарим хүмүүс ажилдаа очихын тулд машинаар явах зайлшгүй хэрэгцээтэй байдаг, зарим нь хэрэгцээний улмаас биш зүгээр хүссэн болохоор машин худалдан авдаг.)

Ухаалаг утас (зарим хүмүүс ажил хэргийн улмаас ухаалаг утас авах зайлшгүй хэрэгцээтэй болдог, зарим хүмүүс энгийн утсаар хэрэгцээгээ хангаж болох байсан хэдий ч ухаалаг утастай болохыг хүссэн учраас худалдан авдаг.)

Хувцас (хүн болгон хувцас өмсөх зайлшгүй хэрэгцээтэй боловч зарим хүмүүс бусдаас ялгарахын тулд загварлаг, үнэтэй хувцас авахыг хүсдэг.)

Хүн бүх хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байж болно. Мөн хүссэн бүх зүйлсээ авах боломжгүй байж болно. Хэрэгцээ, хүслийг нэг дор хангах бүр ч боломжгүй. Тиймээс хамгийн чухал, хэрэгцээт зүйлд  мөнгөө зарцуулах нь чухал.

Үүний тулд танд болон танай гэр бүлд юу чухал хэрэгтэй вэ, тэдгээрийг худалдан авахад хүрэлцэхүйц хэмжээний мөнгө байгаа эсэхийг эхлээд тооцоолно. Хэрэгцээт зүйлсээ худалдан авсны дараа мөнгө үлдвэл хадгаламждаа хийх нь зөв. Хадгалсан мөнгөө ирээдүйн хэрэгцээнд (тооцоолоогүй зүйлс, тухайлбал, эмчилгээний зардал, гэнэтийн засвар үйлчилгээнд) зарцуулж болно. Харин хангалттай хэмжээний хуримтлалтай болсон бол үлдсэн мөнгөө өөрийн авахыг хүссэн  зүйлд зарцуулж болно.

Та орлого, зарлагаа зөв төлөвлөж, үр ашигтай зарцуулснаар [Мөнгөө зөв зохистой зарцуулах нь] их хэмжээний хуримтлалтай болох боломжтой юм.

Мөнгөө зөв зохистой зарцуулах нь

Зөвхөн өөрийн санхүүгийн боломж, нөхцөл байдалдаа тохирсон зүйлсийг худалдаж авах нь чухал. Тэгэхгүй бол өөрийн болон гэр бүлийнхээ нэн чухал хэрэгцээтэй гэсэн зүйлсийг авч чадахгүй байх эрсдэлтэй. Иймээс танд болон таны гэр бүлд маш чухал хэрэгцээтэй гэсэн зүйлсийг урьдчилан тодорхойлох хэрэгтэй.  Энэ нь  танд хүсэлдээ хөтлөгдөн хэрэгцээгүй зүйлсийг худалдан авах эрсдэлээс сэргийлэхэд тусална.

Бараа, үйлчилгээний үнэ өөр, өөр байдаг. Бараа, үйлчилгээний үнэ нь тухайн барааны өртөг ба чанараас хамаарна (зарим тохиолдолд өөр бусад хүчин зүйлсээс, тухайлбал, машины үнэ нь тухайн машины хэрэглээний зардлаас зарим талаар хамааралтай.)

Боломжит сонголтуудыг хооронд нь харьцуулах (өөрөөр хэлбэл, дэлгүүрүүдээр орж судлагаа хийх) нь чухал. Дэлгүүр болон бусад нийлүүлэгчдийн үнийг харьцуулж, хамгийн сайн чанартай, боломжийн үнэтэйг нь сонгож авах хэрэгтэй. Өндөр үнэтэй барааны хувьд худалдан авалт хийхээсээ өмнө сайтар судалж, харьцуулалт хийх нь зүйтэй. Ингэснээр та боломжит сонголтууд хоорондоо чанар болон үнийн хувьд ямар ялгаатай болохыг ойлгоно.

САНАМЖ!

Боломжит сонголтуудыг хооронд нь харьцуулж судалснаар орлого, зарлагаа хамгийн ашигтай байлгахад тань тусладаг. Хүнс болон бусад гэр ахуйн хэрэгцээний зүйлсийг зарим тохиолдолд бөөнөөр худалдан авах нь ойр, ойрхон бага хэмжээгээр худалдан авахаас илүү хямд тусдаг. Гэхдээ, тухайн барааг хэзээ, ямар хэмжээгээр авбал илүү ашигтай вэ? гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Жишээлбэл, тараг, сүү зэрэг чанараа түргэн алддаг бүтээгдэхүүнийг их хэмжээгээр авбал  муудахаас нь өмнө хэрэглэж амжаагүйгээс үрэлгэн зардал гаргахад хүргэнэ.

Эх сурвалж: Монгол банкны санхүүгийн боловсролын төв